کتاب جریان‌شناسی اندیشه معاصر ایران به قلم قاسم ابراهیمی پور جریان‌های مهم ایران معاصر را در سه دسته (مذهبی، استبدادی و روشنفکری) طبقه‌بندی نموده و ظهور و تحولات آن‌ها را در قالب رقابت با همکاری، مورد بررسی قرار می‌دهد.

زندگی فرزندان ما در عصری که ارتباطات و تبادل اطلاعات با بیشترین حجم و در کوتاه‌ترین زمان، صورت می‌گیرد، آن‌ها را نیازمند آموزش‌هایی ویژه و مسلح شدن به سلاحی مناسب، یعنی سلاح علم و آگاهی، ساخته است. همه اتفاقات و حوادث سیاسی، اقتصادی، فرهنگی اطراف ما، ریشه در اهداف، آرمان‌ها، افکار و اندیشه‌ای خاص دارد که بدون توجه به آن‌ها فهم و تحلیل آن حوادث ممکن نخواهد بود. کتاب پیش رو تحت عنوان «جریان شناسی فکری ایران معاصر» این امکان را به دانش‌آموز می‌دهد که حوادث اطراف خود را در یک چهارچوب کلان، فهم و تحلیل کند.

جریان، همچون رودخانه‌ای در زمان و مکان جاری و ساری است، سرچشمه‌ای دارد، در مسیر خود با موانعی مواجه شده که موجب رکود، تغییر مسیر یا مقاومت و مبارزه می‌شود و در مواجهه با سایر جریان‌ها در مسیر خود نیز، یا در آن‌ها هضم می‌شود، یا آن‌ها را در خود هضم می‌کند یا مسیری دیگر در پیش می‌گیرد. جریان‌شناسی مطالعه همه این موارد است و به بررسی شکل‌گیری جریان، تحولات آن و تعامل آن با سایر جریان‌ها در قالب همکاری یا ستیز و رقابت می‌پردازد. مطالعه افکار و اندیشه‌ها به عنوان ریشه‌های فعالیت‌ها و حوادث، با رویکرد جریان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شناسی، ما را به فهم کلی و کلان اندیشه‌ها در یک فرایند مستمر تاریخی قادر می‌سازد. این فهم کلی و کلان، درک حوادث خاص و جزئی را دقیق و ساده خواهد کرد.

در بخشی از کتاب جریان‌شناسی اندیشه معاصر ایران می‌خوانیم:

جریان‌های داخل نیروی مذهبی و شیعی در عصر صفویه

در دوران صفویه با شکل‌گیری و رونق حوزه علمیه اصفهان و رواج پژوهش و گفتگوهای مستمر علمی، ابعاد اعتقادی و فقهی شیعه، رشدی همگون یافت و با تبلیغ و تلاش مستمر عالمان شیعی، تشیع به صورت مذهب رسمی و واحد ایران در آمد و در میان مردم جایگاهی ویژه یافت. بدین‌سان در پایان دوران صفویه، به رغم تزلزل و تحولی که در مناسبات عشیره‌ای و ایلاتی جامعه پدیدار گشت، تشیع جایگاهی استوار داشت و دستخوش نابسامانی نگردید.

در این عصر در جریان فکری مؤثر و بزرگ در نیروی مذهبی و شیعی شکل گرفت و به سرعت گسترش یافت: یکی جریان اخباری و دیگری جریان اصولی تقسیم جریان شیعی به «اخباری» و «اصولی»، تقسیمی عقیدتی در جامعه شیعی نیست. بلکه اصولی‌ها و اخباری‌ها هر دو اصول عقایدی مشترک و فروع دینی واحد دارند. تنها اختلاف میان آن‌ها در روش علمی و چگونگی استنباط احکام شرعی از متون دینی است گرچه این اختلافات ریشه‌ای کلامی دارد و متأثر از جایگاه عقل در هندسه معرفت دینی است.

اصول‌گرایی

اصول‌گرایان شامل فقهای معتقد به خط مشی و روش‌های اجتهادی می‌شود که در روش‌های خود به عقل و استدلال‌های عقلی در استنباط احکام شرعی از متون دینی بها می‌دهند و با عنوان «فقهای اصولی» شناخته می‌شوند. دفاع استدلالی و برهانی از دین، ضمن آن‌که زمینه گسترش فزاینده فقه شیعه را در حوزه‌های علمی فراهم آورد، در عرصه سیاست و اجتماع نیز پیامدهای مهمی داشت. توسعه شیوه اصولی در اولین مرتبه، رابطه عالمان دینی با مردم را به صورت رابطه اجتهاد و تقلید تحکیم بخشید؛ یعنی افراد حکم رفتار خود در عرصه‌های فردی و اجتماعی را از مجتهد جویا می‌شدند و بر اساس آن دست به عمل می‌زدند. بنابراین نفوذ و تأثیر فقه در عرصه فرهنگ و رفتارهای فردی و اجتماعی تقویت شد. در مرتبه دوم زمینه را برای استنباط احکام جدید، به خصوص در عرصه سیاست و اجتماع فراهم آورد، به خصوص احکامی که مربوط به حوزه سیاست و قضاوت بود. صدور احکام قضایی و حکومتی، تحولاتی را در سطوح کلان دستگاه قضایی و نظام سیاسی به دنبال داشت.